Sans Soleil (1983)

Sans Soleil is een unieke, bijzondere en originele documentaire, een filmessay eigenlijk, over de betekenis van tijd, plaats en de herinnering.

De maker is Chris Marker, een berucht Frans fotograaf, filmmaker, poëet journalist, multimedia-artiest en wereldreiziger. Marker is als filmmaker niet zo bekend (omdat hij nauwelijks speelfilms heeft gemaakt), maar wordt toch tot de belangrijkste Franse filmmakers van de afgelopen eeuw gerekend. Zijn bekendste werken zijn dit Sans Soleil (1983) en het science fiction cultfilmpje La Jetée (1962), die nu samen op een DVD verschenen zijn.

In Sans Soleil wordt, door de ogen van een vrouwelijke narrator die brieven voorleest die zij ontvangt van een wereldreiziger, een overweldigende stroom informatie en introspectie op de kijker afgestuurd.

Deze bevat Marker’s meditaties op onder andere reizen, consumentisme, Tokyo en Japan, West Afrika, televisie, herinneringen, nostalgie, images, Tarkovsky (over wie Marker de uitstekende documentaire Une Journée d’Andrei Arsenevitch (1999) heeft gemaakt, en Vertigo van Hitchcock, waar Marker zo gecharmeerd van is.

Als een etnograaf of antropoloog onderzoekt Marker life-styles, gewoonten, trends en riten, voornamelijk in Japan.

Marker laat de kijker aan vele ideeën proeven, daagt uit om na te denken over die ideeën en om connecties te maken tussen verschillende zaken die zich op de wereld afspelen. Hij trekt geen conclusies en komt niet tot een “sluiting”, maar filmt zo dat het lijkt of al het gefilmde vreemd genoeg met elkaar samenhangt.

Een recensent van de New Yorker omschreef Sans Soleil als “intellectually exciting”, en een andere bron vindt dit misschien wel “the most intellectually exciting movie ever made; it opens up discursive space in your head in such a way that you feel you’re being electrocuted”.

Inderdaad vond ik het wel een bijzondere film, met genoeg interessante filmische momenten (heel interessant is het vertonen van beelden van Japanse horrorfilms, terwijl gekeken wordt naar slapende mensen in de metro).

Een nadeel vond ik dat de DVD Engels gesproken, en niet ondertiteld, was. Hierdoor moet ik als van origine niet-Engelstalige veel moeite doen om te horen wat de narrator zegt, en om dat te vertalen. Daardoor valt een deel van de contemplatie over wat zij zegt, weg. De film werkte voor mij dus niet zo goed als zou kunnen met ondertitels, die ik eerder in me opneem. Mijn cijfer had dus zeker nog hoger gekund.

Zoals gezegd, is Sans Soleil nu te verkrijgen met het cultfilmpje La Jetée.

La Jetée (1962) is een zeer bijzonder science fiction werkje, waarop 12 Monkeys van Terry Gilliam (1995) is gebaseerd.

De premisse is dus wel bekend: een jongetje ziet op een vliegveld een mooie vrouw en ziet vervolgens iemand sterven. Na een apocalyptische ramp wordt hij gebruikt voor proeven met tijdreizen. Hij ontmoet de vrouw weer en wordt verliefd.

La Jetée duurt slechts 28 minuten en is een van de vreemdste filmpjes die je kunt zien. Hij bestaat volledig uit zwart-wit foto’s die het verhaal vertellen, begeleidt door mooie muziek, een vertelstem en door achtergrondgeluiden. Zeer bijzonder, mooi en ook melancholisch.

Sans Soleil en La Jetée zijn dus samen te op DVD te verkrijgen. Wie eens wat anders wil en wel van een intellectuele uitdaging houdt, moest deze films van de visionaire filmmaker Chris Marker maar eens bekijken.

La Jetee net gezien, inderdaad vrij vaag filmpje.

Opmerkelijk dat het meer een foto-roman is dan een film, wat me aanvankelijk niet zo gelukkig maakte.

maar de fotografie is wel prachtig en het apocalyptische sfeertje heeft wel iets.

Uiterst boeiende contemplatieve film over reizen, het overdenken van gebeurtenissen, herrineren, gemeenschappen, poëzie, film, intermenselijk contact etcetera etcetera.

De film bestaat uiteindelijk uit een lange beeldenstroom met daarover een monoloog (en veelal vervormde omgevingsgeluiden en af en toe muziek). Een monoloog bestaande uit brieven geschreven door een man die de wereld verkend met zijn camera als z’n oren en ogen. Zo krijgt de kijker langzaam alle puzzelstukjes te zien, op een sporadische, maar uiterst boeiende manier.

De teksten bestaan uit mijmeringen uitgesproken door een vrouwenstem, mijmeringen over het waarom van bepaalde processen, kunst, film en gemeenschappelijke gebeurtenissen.

Estetisch gezien vormt het geheel een poëtische kijk op het leven.

Erg mooi en vooral inspirerend vond ik de film. Hoe je doormiddel van flarden beelden en teksten zo’n boeiende kijk op het leven kunt vormen. Ook apart dat er vooral veel Japan in voorkwam, wat mij bovendien erg interesseert. De vele teksten over de Japanse samenleving, met mooie rituelen, aparte handelingen en een tempel voor katten.

Als geheel is er nog veel wat ik er bij een eerste kijkbeurt niet uit kon halen, de kijker (luisteraar) wordt door de teksten gebombadeerd. Maar misschien is het ook niet erg, nu vormde het een mooie, haast meditatieve film, waarbij ik me soms richte op de monoloog en soms puur naar beelden keek, met het geluid als esthetisch stijlmiddel (een vrouwenstem kan erg mooi klinken.)

Visueel gezien was het nergens echt mooi, maar dat is niet erg wonderlijk, aangezien alles uit de hand is gefilmd, en er niet al teveel aandacht aan compositie en nabewerking is geschonken. Bij een film als deze vind ik dat niet al te erg, alhoewel het natuurlijk wel belangrijk blijft en met mooiere visuals had de film echt in de hoogste regionen beland.

Moet hem nog laten zakken verder. In ieder geval een bijzondere film, van de soort die je eerder in musea tegen zou komen. Ik draag ze altijd een warm hart toe en hoop nog meer van dit soort langspelers te vinden..

=========

Op de DVD waarop ik Sans Soleil zag, stond ook de kortfilm La Jetée. Zie dat er een klein forumtopic aan gewijd is, maar hier ook maar een kleine review. De film is puur gemaakt uit zwartwit fotografie met ook hier een narrator. Zoals misschien wel bekend is dit de grote inspiratiebron voor Gilliams 12 Monkeys.

Experimenteel, poetisch en behoorlijk bijzonder. Toch kon hij me niet geheel boeien, vond het wat rechttoe rechtaan. Deed me ook denken aan de stijl van Bresson, waar ik niet dol op ben. Afstandelijk op een statische manier. Misschien ben ik te jong, misschien wordt het nooit mijn ding .

Ik ben (ook) nog niet betoverd door deze film, die bij een aantal vrienden van mij tot de meesterwerken wordt gerekend. Werd met name 'uit de film' gehaald door dat oeverloze gepraat van de voice over, zodat je de beelden en de (naar het schijnt) niet willekeurige beeldenstroom op je af te laten komen. NB de audio was behoorlijk beroerd, dus is de stem ook niet heel prettig om naar te luisteren. De Franse- niet ondertitelde- is wellicht beter , maar mij niet te volgen.



Bij vlagen raakte me het wel, maar als geheel te lang. Herinneringen aan bijv. Tokyo-Ga of zelfs Derek Jarman dringen zich op. Eigen herinneringen, parallellen die je ziet als je in andere culturen bent. Maar ook aan de -qatsi films van Reggio met hun drammerigheid. De herkijk van La Jetée trof mij op dit moment aangenamer.

Het einde met de herhalingen van eerdere scenes in bewerkte vorm vond ik wel erg fraai. En het Vertigo stuk trouwens ook erg leuk.

Briljante film en ook bijzonder om te zien hoe weinig Japan/Tokyo veranderd is in meer dan 25 jaar.

Enorm bijzondere 'documentaire' over vanalles en nog niets. Voorname focus is Tokyo, maar ook IJsland, Vertigo van Hitchcock en Guinnea-Bissau komen uitvoerig ter sprake.

Ik stel me zo voor dat als er een capsule de ruimte in gaat, dit ongeveer de inhoud is: veel feitjes en doordenkers over ons bestaan, over subjectiviteit, maar ook over film en bijvoorbeeld wat Hitchcock doet met tijd.

Chris Marker is absoluut een vreemde eend in vrijwel elke bijt. Eerder La Jetee gezien (zeer invloedrijke kortfilm van 20 jaar voor deze film) en inmiddels is mij zijn stijl meer dan duidelijk. Spitsvondig, met een adembenemend gebruik van stille fotografie en een zeer uitzonderlijke manier van monteren. Gaat dit zien!

2 juni te zien in EYE.

Gisteravond dan eindelijk de 'double-bill' La Jetée en Sans Soleil gekeken. Vooral die eerste korte film valt op door zijn visionaire gebruik van (beeld)montage. Van het begin af aan is er een constante gebruik van de harde cut waardoor de stilstaande zwart–wit 'foto's' freeze frames worden. Maar regisseur Chris Marker doorbreekt dat op het einde van La Jetée door over te gaan op rustige fade-in's en fade-out's waardoor La Jetée alsnog in beweging komt en daardoor emoties oproept bij de kijker. Het is vooral te danken aan zijn originaliteit, creativiteit en vindingrijkheid dat deze ogenschijnlijk 'koud' gemonteerde film toch zoveel emoties oproept. En daarbij lijkt de film al dan niet (on)bedoeld ook vragen op te roepen over het medium film zelf. Wanneer begint film echt? Wanneer wordt fotografie film (en vice versa)? En dat laatste trekt regisseur Chris Marker nog verder door in zijn filmessay Sans Soleil. Waar die ook iets lijkt te willen zeggen over opvulling van 'ruimte' en de manipulatie van (onze) herinneringen. En zoveel meer...

Maar omdat ik beiden films met Engelse voice-overs bekeken heb - op de een of andere manier dacht ik altijd dat Chris Marker een Engelsman was - en ook nog eens met Engelse ondertiteling (die niet synchroon liep met de voice-over waardoor ik dacht dat dat er ook bijhoorde) kreeg ik dus op vier verschillende lagen informatie op me af waardoor ik deze films zeker nog eens rustig op het witte doek wil zien in zijn originele (Franse) vorm.

En Sans Soleil deed me trouwens denken aan een film die ik vorig jaar op het IFFR zag.

weet iemand hoe het zit met de audio en ondertiteling van deze dvd? het is een uitgave van optimum.

Een interessante documentaire, die zeker niet slecht is, maar echt superenthousiast kan ik er niet van worden.

Het is vooral een soort van filosofische beeldvertelling, waarbij een aantal plaatsen en landen naar voren komen, met Tokio als middelpunt van het verhaal. Sommige zaken zijn duidelijk boeiender en mooier dan andere momenten. Voor mij was het hoogtepunt duidelijk het bezoek aan San Francisco, waarbij Marker op zoek gaat naar alle locaties van Hitchcocks Vertigo. Erg leuk om te zien.

Daaromheen is het soms dus wel boeiend en soms wat minder. Chris Marker heeft in ieder geval een vrij sterke eigen stijl. Bij zijn korte film La Jetee werkte dat beter. Sans Soleil heeft absoluut zijn momenten, maar mist in zijn geheel teveel om echt een topper te zijn.

3,0*

Het is nu inmiddels 30 jaar geleden, maar dat is ook het eerste wat mij opviel! Erg bijzonder om te zien hoe weinig er veranderd is in al die jaren.

Het valt me als ik in Japan ben eigenlijk altijd wel op dat een hoop dingen er nogal gedateerd uitzien. Ik wil niet zeggen dat ze stilstaan in Japan, maar omdat alles kwalitatief zo goed is én zeer goed onderhouden wordt, zie je vandaag de dag nog steeds een hoop dingen uit deze docu terug.

Ook erg leuk dat er een tune van Yodobashi Camera te horen was! Zelfs die is nu niet veel anders!

Een paar interessante stukken, maar over het algemeen een enorm lange zit. De voice-over haalde me voortdurend uit de film. De spaarzame momenten waarop Marker het visuele laat spreken, zijn veel mooier.

Met Sans Soleil maakte ik op een gekke manier kennis. Hij was te zien op MUBI en via de smart-tv wilde ik hem zo gaan kijken. Toen ik hem echter aanzetten was er helemaal geen geluid en alles werd versneld afgespeeld. Hoorde dit zo? Een tijdje dacht ik van wel. Ik ervaarde het als een soort trip langs bijna willekeurig gekozen beelden, die echter enorm knap ritmisch gemonteerd waren en opvallend goed in elkaar overvloeiden. Toen dit echter tien minuten zo door was gegaan begon ik weer te twijfelen of ik wel naar een correcte versie zat te kijken. Ik kon me moeilijk voorstellen dat er geen geluid bij zou zitten en ook niet dat ik zo lang naar zo’n versnelde beelden zou moeten kijken. Toen zette ik het geheel op pauze en zocht even op of het inderdaad geluidloos moest zijn. Dit was niet het geval, want er hoorde op z’n minst een voice-over bij te zitten.

Hierop besloot ik de versie op tv af te sluiten en de film eens aan te zetten op mijn laptop, ook weer via MUBI. Ik kreeg meteen hier de keuze om voor een Engelse of Franse voice-over te gaan; die laatste optie kon ook met Engelse ondertiteling. Ik had net gelezen dat Chris Marker wilde dat je de film zonder ondertiteling keek en dat je moest gaan voor de taal waar je het meest comfortabel mee was. Gewoonlijk ga ik altijd voor de originele taal, maar aangezien ik veel beter ben met Engels dan Frans en Marker zelf de Engelstalige versie heeft geschreven dacht ik ditmaal maar voor de vertaling te gaan. Die is immers nog altijd onderdeel van Markers visie. Uiteindelijk bleek Sans Soleil op de laptop goed af te spelen; met geluid en een gewoon tempo.

Vanwaar deze lange introductie? Omdat het verrassend mooi aansluit bij een discussie hier in dit forum of deze film beter zou zijn met of zonder voice-over. Zoals gezegd vond ik die versnelde versie zonder enig geluid opvallend goed, door de sterke montage. Wellicht zou ik dat tempo niet volgehouden hebben door de gehele speelduur, maar op normale snelheid zou het waarschijnlijk een hypnotiserende ervaring zijn geweest, al was muziek of een andere vorm van geluid waarschijnlijk wel welkom geweest, zeker bij de dansscènes in Japan. Niettemin was ik aanvankelijk haast teleurgesteld om erachter te komen dat Sans Soleil een voice-over had. Wat kon die in vredesnaam toevoegen aan de prachtige beeldenstroom die we al hebben? Zou het niet de openheid en de vrijheid van het geheel ondermijnen?

Laat ik eerst zeggen dat in een ideale wereld gewoon konden kiezen tussen een voice-overloze versie als wel eentje met zo’n vertelstem. Ik zou op z’n minst een boeiend experiment zijn om te zien hoe goed dit overeind blijft met alleen een muzikale soundtrack op de achtergrond. Of geen geluid, waarom niet? Echter, we hebben dus wél een voice-over en ik moet zeggen dat ik daar in tegenstelling tot velen hier enorm van onder de indruk was. Knapper dan deze worden ze niet.

Het helpt natuurlijk al dat Alexandra Stewart een enorm prettige stem heeft om naar te luisteren. Ook is het een goede vondst om haar vanuit de tweede persoon de herinneringen van Marker te laten voorlezen. Marker lijkt ook te willen verhullen dat het om zijn herinneringen gaan. Hij lijkt ook absoluut zelf niet het centrum van de aandacht te willen zijn, hoe persoonlijk de voice-overs worden. Alles kan verzonnen zijn, maar het wekt nooit die indruk.

Wat de voice-over levert is in feite een masterclass in het kijken naar beelden. Bijna alles wordt van commentaar gezien. Overal zitten associaties, gedachten en herinneringen aan. Er worden tal van interpretaties los gelaten op wat er te zien is. Echter, zelden kiest Marker voor een voor-de-hand-liggende uitleg van een beeld. Sterker nog, ik dacht praktisch nooit hetzelfde bij wat ik zag als dat de voice-over vertelde. Dit komt omdat Marker stukken dieper graaft, waarschijnlijk ook omdat hij over ieder beeldje heel lang heeft nagedacht voordat hij die een plaats gaf in het geheel. De toon wordt al gezet in het eerste shot. Dat is een kort beeld van drie meisjes die door IJsland lopen. Op zich niets bijzonder, maar Marker beweerd dit specifieke shot al lange tijd te hebben willen gebruiken in een film. Nu is dat gebeurd en hij gebruikt dat als illustratie voor zijn aanpak: het goed kijken naar beelden en ze in een breder, associatief perspectief plaatsen.

Ik vind helemaal niet dat de vrijheid van de kijker belemmerd wordt door de voice-over. Integendeel, ik vond het prikkelend. De stem van Stewart mijmert over echt een hele lading verschillende onderwerpen, maar voornamelijk over film en over verschillende culturen. Er wordt wel altijd dicht bij het beeld gebleven, zodat op z’n minst de link tussen wat we zien en waar we naar luisteren duidelijk blijft, hoe ver de interpretaties ook gaan. Ik denk niet dat Marker zijn visie wil opleggen, maar wel je aan het denken wilt zetten over film, beelden en culturen. Je merkt uit alles dat Marker puur uit eigen ervaring praat en dat hij niet de indruk wil wekken dat je die ervaring deelt, of zou moeten delen. Er zit een enorm knappe balans in tussen persoonlijk en afstandelijk. Compleet persoonlijk zou hier inderdaad drammerig zijn geweest, terwijl een te grote afstand juist het geheel irrelevant en saai had gemaakt. De mix die er nu is vind ik perfect. Een goed voorbeeld is Markers politieke visie. Je merkt duidelijk dat hij zich aan de linkerkant van het spectrum bevindt, maar zijn bespiegelingen voelen nooit aan als een pamflet en ik vermoed dat iemand met een meer stevige, rechtste visie hier ook nog genoeg uit kan halen. Wel geef ik toe dat Marker wellicht wat op mij lijkt qua manier van denken, al is dat misschien wat gewaagd om te zeggen op basis van een film.

Misschien is het wat onbegrijpelijk voor iemand die wat minder cinefiel is dan ik, maar ik vond deze film niet alleen technisch en conceptueel enorm knap, het maakte ook geregeld wat emoties los. De associaties zijn vaak ontroerend en spannend op een manier die gezien de natuur van deze documentaire niet uit te leggen valt. Zelfs humor is Marker niet vreemd. Een stukje over Pac-Man (Marker is fan, jawel) wordt afgesloten met een voice-over die iets zegt over de dood met een shot waarin Pac-Man het loodje legt. Vervolgens snijdt Marker naar beelden van de begrafenis van een kat in Japan. Ik geef toe dat de teksten soms wat intellectueel en voor sommigen wat hoogdravend kunnen zijn, maar dat wil niet zeggen dat er geen ruimte is voor een lichte toets hier en daar.

Ik zag wel eerder films met een wat meer associatieve beeldenstroom, zoals de stadssymfonieën The Man With the Movie Camera en Berlin: Die Sinfonie der Grosstadt of dingen zoals de mooie YouTube-compilatie Life in a Day. Deze spreken me wel aan, maar Sans Soleil biedt de ultieme vorm van dit. Ook als essayfilm vind ik het een stuk sterker dan andere voorbeelden. Ik kan het niet laten om Godard hier te noemen, die echt wat kan leren van Marker, zelfs al gaan ze voor iets anders. Godard is te politiek om ooit de openheid van Marker te benaderen.

Nodeloos nog te zeggen dat ik dit een groot meesterwerk vind. Ik ben ook meteen benieuwd geworden naar de vele andere essayfilms van Marker. Het mooiste moment volgens mij: de vrouw die steeds uitdagend in de camera kijkt. Zoiets valt niet te verbeteren.

5*

Natuurlijk moet dit zonder ondertitels. De pinda-versie die ik had was in Engels, ik twijfelde of dat wel zo moest zijn, maar vond niets in mijn simple videspeler om de audio te veranderen. Zie nu hier op een andere pc dat ik de audio wel kan veranderen (naar Frans). Mijn Frans is o.k., ik zit ook al meer dan een jaar in Frankrijk, maar voor deze toch regelmatig intelectuele voice-over moet ik nog een heel deel Frans bijleren .

Dit is zo een van die films die ik door de jaren heen reeds enkelle malen heb opgezet, maar steeds na 10 à 15 minuten weer uitgezet. Ik zag dit wel eens heel goed zou kunnen zijn, maar dat het toen niet het juiste moment was. Nu was het juiste moment dus wel aangebroken en heb er dus van genoten, alhoewel ik gehoopt had dat er nog meer zat.

Prima om een keer te zien, maar film weet me niet echt te raken.

3

Ik heb nu de Franse verzie gezien, in Markers beleving had ik de Engelse moeten kijken. Dat ben ik sowieso al van plan want dit is er een voor vaker. Mijn ervaring met films met associatieve beeldenstomen varieert nogal. Van heel erg mooi ( Chelovek s Kino-Apparatom (1929) ) tot absoute draken ( Bodysong (2003) ). Deze vond ik weer heel erg mooi.

Dit is een film die in beeld en geluid aan zoveel thema's raakt dat de film tegelijk over heel veel gaat en geen essentie heeft. En dat is heel fijn. Marker werpt vragen op. Geeft meestal geen gesloten antwoorden. Is bij vlagen ook nog grappig. En de beeldmontage voelt heel erg raak zonder geforceerde cliches zoals in een overschatte film als Baraka (1992). Marker wil je niet laten denken dat de aarde naar de knoppen gaat ofzo. Hij wil dat je zelf anders kijkt naar bijna alles. Heel bijzonder en maakt nieuwsgierig naar meer Marker.

‘Sans Soleil’ van de Franse cineast annex beeldend kunstenaar Chris Marker is een bijna volledig associatieve film met beelden uit vooral Japan, die soms plotse sprongen maakt naar andere landen, andere onderwerpen en naar andere films. Een beetje zoals je eigen gedachten soms onverklaarbare sprongen en associaties kunnen maken die schijnbaar off-topic zijn, maar uiteindelijk toch met elkaar verbonden blijken. Het levert een unieke documentaire op die onterecht in de vergetelheid is geraakt. Gelukkig is de Engelstalige versie (met de bijzonder prettige stem van Alexandra Stewart) in zijn geheel en in goede kwaliteit op youtube te vinden: Sans Soleil (1983) English || Full Movie - YouTube