Bronenosets Potyomkin (1925)

Zoals het een propagandafilm betaamt neemt ook deze dramatische verfilming van de opstand aan boord van een slagschip een loopje met de werkelijkheid. Dat laat onverlet dat het een imposante film is, vooral dankzij de beruchte slachtpartij op de trappen van Odessa en de knappe montage.

Bijna honderd jaar oud, maar nog steeds het aanzien meer dan waard.

De dvd van deze film lag al enkele jaren - nog in de verpakking - stof te vergaren in mijn kast … gewoon een ouwe Russische film die nog wel eventjes kon wachten. Maar wat ben ik onder de indruk van dit werk. Eisenstein verfilmt het verhaal van de mislukte Russische revolutie van 1905 zonder echte lead, maar met in de hoofdrol de bemanning van de Potemkin. Nu ja, bij de start van de film worden twee matrozen bij naam genoemd, waarvan er één na een half uur al het loodje bij legt, als ‘noodzakelijke’ martelaar voor de goede zaak. Uiteraard past die keuze om het collectief te benadrukken, ten nadele van het individu, volledig in de communistische ideologie.
Mede door het ontbreken van een lead geeft dit de film - voor mij dan toch - een documentaire feel. Battleship Potemkin bevat een aantal scènes waarin Eisenstein de spanning ten top weet te drijven dankzij het gebruik van close-ups en de gekozen montage, nog eens onderstreept door de dwingende (originele) hedendaags klassieke soundtrack van de Oostenrijker Edmund Meisel. De muiterij aan boord komt levensecht en dreigend over, hoedje af hiervoor. De legendarische trappenscène lijkt me dan weer terecht legendarisch, is nog steeds pakkend.

Natuurlijk is het zuur om te beseffen dat het regime van de toenmalige Sovjetunie even onmenselijk was als het autoritaire tsarenregime dat hier aan de kaak wordt gesteld. Het is dan ook een propagandafilm. De ideologische kantjes van het regime zijn ook merkbaar via de kritiek die en passant wordt gegeven op de (christelijke) clerus, met het verwaaid figuur dat aan boord van de Potemkin ronddwaalt ter ondersteuning van het tsaristische gezag, alsook de scène waarin een matroos een bord met de christelijke gebedsregel ‘geef ons heden ons dagelijks brood’ aan diggelen slaat. Zie de uitspraak van Marx dat religie opium voor het volk is, en mee aanleiding voor de communisten om met alle geweld komaf te maken met religie.

Ook interessant is de scène in Odessa waarin een man in de menigte ‘kill the jews’ (maar dan in de tussentitel) roept en onmiddellijk het zwijgen wordt opgelegd door de omstaanders. Het is in elk geval een feit dat veel topstukken van de (anti-tsaristische) revolutionairen Joden waren, waaronder ook de latere leiders Lenin en Trotski. Net zoals Karl Marx. En ook regisseur Eisenstein was een Jood. De anti-Joodse leuze in de film, met respons erop, zou in dit geval dus verband kunnen houden met de concrete betrokkenheid van Joodse topfiguren bij de revolutie.

Conclusie. De reputatie van deze film en zijn regisseur maakt het voor mij waar. Ik voelde me helemaal meegezogen in historische gebeurtenissen van lang geleden, dankzij de beeldenstormende montage van Eisenstein. Te herzien.

Propagandafilm over een Russische bemanning van een kruiser die aan het muiten slaat nadat ze bedorven vlees voorgeschoteld krijgen. Te Odessa sluit de bevolking zich bij de bemanning aan en worden de overheidsgebouwen bestormd. De overheid liet dit niet gebeuren en reageerde heftig. De ‘trappenscène’ werd erg mooi in beeld gebracht en straalt één grote chaos en tristesse uit. Visueel erg knap gemonteerd overigens met close-ups en overzichtsbeelden. Hard ook bij momenten waarbij vrouwen noch kinderen gespaard bleven.

Hm.

Een beetje een dubbel gevoel hier, want de film kent serieus sterke momenten. Maar ik werd in de eerste twee hoofdstukken van de film compleet overrompelt door de chaos. Niet perse door de situatie, maar vooral door de regie zelf.

Ik heb het serieus geprobeerd, maar alles wordt met zo veel gedoe gebracht dat ik de personages totaal niet uit elkaar kan houden. In het eerste en tweede hoofdstuk heb ik bijvoorbeeld geen idee wie wie is en wie waar bijhoort. En ik weet het bij bepaalde gevallen na afloop nog steeds niet.

Ik moet ook zeggen dat de film niet altijd even boeiend was. Het eerste hoofdstuk wist niet al te veel te brengen wat me opviel, het tweede hoofdstuk was al iets leuker. Het derde hoofdstuk kon me echter niet snel genoeg voorbij zijn. Vond dat allemaal net wat te sterk aangezet.

Het is pas bij het vierde hoofdstuk dat de film in volle glorie opleeft. Het snelle tempo, grootse cameragebruik en razende editing maken dit een zeer memorabel stuk. Ook gelijk 1 van de weinige keren dat ik meeleefde met personages uit zo'n oude film. In ieder geval machtig neergezet, zag er zeer goed uit.

Jammer dat de rest van de film het bij lange na niet haalt bij dat hoofdstuk. Een ietwat saai en chaotisch gebeuren zelfs. Er gebeurd soms erg veel, te veel als je het mij vraagt. Kreeg bijna stress van alle chaos die op de kijker wordt afgevuurd. Het snelle handelen naar geweld door de film heen kwam ook niet altijd even geloofwaardig over.

Maar de film kent weergaloze stukjes die de film het kijken waard maken. Inderdaad op een aantal punten een geval dat zijn tijd vooruitgaat, maar soms had de rust wat meer gepakt mogen worden. Enkele hoofdstukjes zijn ook helaas net wat te traag, om vervolgens op het volgende hoofdstuk met alle remmen los te knallen. Het wisselt elkaar niet echt soepel af.

De Potjomkin, genoemd naar een achttiende-eeuwse veldmaarschalk, was een oorlogsschip van meer dan honderd meter lang, met stoommachines en geschuttorens. Eisenstein gebruikte de Dvenadsat Apostolov ("Twaalf Apostelen"), een ouder oorlogsschip dat ironisch genoeg deel uitmaakte van de tsaristische vloot die de muiterij neer moest slaan. Omdat dat schip aangemeerd lag, komt de steven nooit in beeld.

In het begin is de protagonist de matroos Grigory Vakulinchuk. Als bolsjevist gelooft hij in een opstand van de arbeidersklasse. Zijn weigering borsjtsj met rot vlees te eten is de aanzet tot de muiterij. Na een halfuur wordt hij doodgeschoten. Daarna is er geen hoofdpersonage meer, maar gaat het om de strijd tussen het proletariaat en de vertegenwoordigers van Staat en Kerk. Er is een fel contrast tussen de sjofele matrozenpakken en de strakke officiersuniformen.

Even revolutionair als de marxistische ideeën was de montagetechniek van Eisenstein. In hoog tempo springt hij van massascènes naar individuele reactieshots en veelzeggende close-ups, bijvoorbeeld van die maden in het vlees. Na de dreigende woorden van een officier zien de matrozen schimmen van zichzelf, opgehangen aan de ra. Een mooi detail is een meeuw die toevallig voorbijvliegt. Talloze figuranten werden ingezet voor de verwelkoming in de haven van Odessa, met een massa die de pier op loopt. De vlag op het einde is wit, maar meestal werd die rood gekleurd, de kleur van het communisme.

De trappenscène is fictief, al schoot het leger een half jaar eerder wel op de massa voor het Winterpaleis in Sint-Petersburg. De laarzen van de kozakken geven de dreiging aan. Iconisch zijn de beelden van het rollende kinderwagentje, de schoen op het jongenshandje en de door een kogel getroffen pince-nez. De indrukwekkende montage vindt een goed evenwicht tussen de razernij van de bewegende massa en de emoties van individuen.

Herzien. De trappenscène blijft toch een van de meest iconische scenes uit de filmgeschiedenis, en ook de enige scène die nog scherp op het netvlies stond. Toch doe ik Battleship Potemkin enigszins te kort om de film tot dat deel te reduceren, want ook de aanloop er naartoe was erg goed, vanaf de weigering rottend vlees te eten en de daaruit volgende muiterij tot de treurende mensen bij het lijk van de gevallen revolutionair.

Maar goed dan komt dus dé scène, waarbij de tsaristische soldaten anoniem en stoïcijns in gelid de trap afdalen, schietend op de menigte, terwijl de slachtoffers in close-up hun laatste adem uitblazen. Fantastische montage die, ook nu nog, sterk op de emoties inwerkt. In de laatste akte wordt de spanning nog flink opgebouwd door wederom een versnellende montage en dito muziek maar het is duidelijk dat het filmische epicentrum dan al achter ons ligt.

Dat Odessa nu opnieuw in de vuurlinie ligt geeft de film nog een extra, wrange lading. Toch wel het hoogtepunt uit Eisenstein's niet zo omvangrijke oeuvre. Halfje erbij.