Catch-22 (1970)

Opmerkelijk dat ie hier hoger scoort dan MASH

Cinema Egzotik - Oh! What a Lovely War Night! 8 November 2013 20:00 | EYE, het nieuwe filmmuseum - eyefilm.nl

Potver, wat een goede film. Het start weliswaar als oorlogskomedie maar ontwikkelt zich tot een indrukwekkend anti-oorlogspamflet in de traditie van MASH of Kubricks producten, verwijzend naar Kafka's Proces en Malapartes De Huid. En ook het latere Charlie Wilson's War van dezelfde Nichols valt nog beter op zijn plek. Oorlog als economische machinerie, en soldaten als willekeurige speelballen in het systeem - het is al eens gedaan, maar Catch-22 mag als markeerpunt in het genre worden beschouwd. Laat je dus vooral niet afschrikken door het begin, dat op slapstick-achtige wijze een stel idiote soldaten en bevelhebbers toont. Het wordt enkel beter.

3x Nichols, 3x 4 sterren. Dat smaakt naar meer.

Briljante film. In mijn jeugd was deze ooit op tv, maar na tien minuten weggegaan, vond er niets aan.

Nu, ongeveer vijfendertig jaar later, schade ingehaald door dvd te kopen en mijn conclusie: Dit was toch wel een grote jeugdzonde destijds . Catch 22 is een prachtige satire, zoals ze zelden gemaakt zijn. Van begin tot eind wrange, zwarte humor die op een vrij subtiele manier word gebracht. Deed me qua stijl denken aan MASH en met die vaak absurde grappen aan de betere films van Mel Brooks. Je moet een beetje van dit soort gein houden en het willen doorzien, maar kun je dat dan zie je een geweldige, intelligente film. Enig minpuntje: Jammer dat Nichols voor de centrale hoofdrol Jack Nicholson niet heeft gestrikt, alhoewel ze toch al vaker hadden samengewerkt. Arkin doet het zeker niet slecht, maar Nicholson had op zeker nog meer inhoud kunnen geven aan dit personage. Maar over het algemeen: Niet te missen, deze.

Bizarre film die zich in eerste instantie het meeste doet vergelijken met de spottende en humoristische invalshoek van Mash. Moet zeggen dat ik een paar weken geleden niet erg ver in het boek gekomen ben, kon me allemaal maar matig boeien, maar ik denk dat ik nu na het zien van de film toch weer een poging ga wagen en er wellicht een beter beeld bij heb.

Wat opvalt natuurlijk de spottende en soms trieste toon. Het is lachwekkend maar tegen een zeer dringende en serieus achtergrond. Die bommenwerpervluchten waren verre van een pretje en de beoogde 50 vluchten werden zelden gehaald door een bommenwerper of voltallige crew. Bijtend sarcasme in die zin wanneer Milo en Cathcart hun nieuwste handel bespreken terwijl er een toestel een noodlanding maakt. Achteloos lopen ze verder en gunnen het toestel nog de bemanning die geen teken van leven geeft een blik waardig. Kers op de taart is de geïrriteerde indruk die Milo maakt wanneer de explosie zijn baret afrukt. Een aparte scheidslijn is meteen getekend in verschillende opzichten, de oorlog is big business en aan alles kan geld verdiend worden. Zelfs de parachutes die de bemanning het leven moet redden, dat het geld belangrijker is dan de levens van de bemanning lijkt veel te zeggen. De zelfde soort tegenstelling is te vinden in dat men 'met elkaar' onder de wapenen is, een leger vormt en de vijand bestrijd. Toch is iedereen op zijn eigen manier met iets anders bezig, binnen de 'eenheid' is iedereen een individu. Yossarian, liegt en bedriegt om er weg te kunnen komen, Cathcart is aan het geld verdienen, Milo met zijn eigen bedrijf en Orr met zijn eigen ontsnappingsplan om maar eens wat te noemen. Dat bijna iedereen eigenlijk knettergek is behalve degene die juist gek verklaard wil worden is dan wel weer een grappig detail. Zoals het Catch 22 dilemma al zegt, het meest normale is niet in zo'n vliegtuig weer omhoog willen en naar huis dus dan moet je wel de normaalste zijn.

Veel bekende namen met Martin Sheen, Jon Voight, Charles Grodin. Erg verast met de aanwezigheid van Art Garfunkel, de bijzonder 'harige' Bob Balaban en een hele jonge professor Proton. Tevens vind ik die Alan Arkin zo bekend maar ik kan me maar niet bedenken waar ik die man van ken.

Een aparte, boeiende en humoristische film en iets om over na te denken, wat toch wel weer geleid heeft tot interesse in het boek, veraste met het vele echte materiaal dat voorbij komt, dat ze nog zoveel van die bommenwerpers konden opscharrelen en prima acteerprestaties.

Goeie film waarin een piloot uit het leger zichzelf voor gek wil laten verklaren om zo niet meer te hoeven vliegen. Deze anti-oorlogsfilm was destijds ongetwijfeld een stuk urgenter en de film is wat aan de lange kant. Maar wel een aantal grappige dialogen die vaak in het verlengde liggen van de titel. Een cast met aardig wat bekende namen en ook een paar redelijk spectaculaire shots.

Leuke film met een geweldige cast.. van Garfunkel tot Welles. 'Catch-22' ziet er mooi uit en kent lekker wat absurde, onnozele en grappige momenten, waarbij het geheel naar het einde toe overgaat in een apart sfeertje en ietwat verslapt wat mij betreft. Het scherpst was van het schrijfwerk af leek het. Althans voor mij.

Nee dit is niet mijn ding. Af en toe was het wel grappig, maar ik vond het allemaal maar veel te vaag.

‘Als je zelf weet dat je gek bent, dan ben je niet gek, want alleen iemand anders kan aangeven dat jij gek bent omdat diegene dat opmerkt,…’ maar wat als die ander gek is? En om je ongeschikt te laten verklaren moet hij eigenhandig een formulier invullen dat hij gek is, maar wie daartoe in staat is, beschikt nog over voldoende verstandelijke vermogens! Oftewel valstrik 22 Dat soort Alice-in-Wonderland-logica vormde de kern van het verhaal.

De film zag verrassend goed! Het grote budget straalt van het doek af. De effectscènes (gore, bombardement) waren zelfs nu nog overtuigend. Of wat te denken van de zeventien authentiek gerenoveerde bommenwerpers? Ook op het camerawerk, de montage en het geluid was niets aan te merken! Ook over het acteerwerk geen klachten. Een goede cast van bekende en aankomende sterren. Waaronder Alan Arkin, Martin Sheen, Jon Voight, Anthony Perkins, Orson Welles en zelfs Art Garfunkel. Ja de uitvoeringen zijn sterk maar het was moeilijk om met ze te verbinden. De film bevat ook een aantal bloederige scènes, alsmede enig naakt.

Daardoor denk ik dat regisseur Nichols een iets te grote fan van de roman van Joseph Heller was. Het lijkt erop alsof iemand vol enthousiasme onderdelen van het boek verteld maar uit zijn verband tilt. Zoiets als... ja je heb dan...maar wacht dit moet ik ook nog vertellen en oh ja toen... Dit maakte de film nogal fragmentarisch, afstandelijk en rommelig. Waardoor het minder werkte voor mij. De komedie werkte soms wel maar ook vaker gewoon niet! Potentie was er en er zijn zeker enkele fijne momenten maar op de een of andere manier lukt het mij niet om in de film te komen.

Het idee is wel leuk. Een piloot wil zich gek laten verklaren om niet te meer te moeten vliegen, maar je bent pas gek als je wel vliegt. Een Catch-22 waar hij dus onderuit moet geraken. Helaas wordt het al snel minder en zoekt de film een weg tussen antioorlogsfilm en komedie, zonder in beiden te slagen. Niet moeilijk dat deze film ondanks bekende acteurs, gaandeweg wat vergeten is geraakt tegenover andere gelijkaardige titels. Hier en daar volgt nog wel een glimlach en een mooie scène, maar meer niet.

Wat is een catch 22 ? Een onoplosbare situatie. De situatie zou kunnen opgelost worden als het aan een bepaalde voorwaarde voldoet maar die voorwaarde kan alleen worden voldaan als de situatie reeds is opgelost. Een soort vicieuze circel. In de meesterlijke film Catch 22 betekent dit het volgende : de enige manier om uit de oorlog ontslagen te worden, is gek verklaard te worden. Doch eenmaal je dit aanvraagt, betekent dit een rationele daad en bijgevolg kan je niet gek zijn. Er is dus geen ontkomen aan om mee te vechten in de oorlog. De film is gebaseerd op het gelijknamig boek van Joseph Heller. Heller schetste een fictieve Amerikaanse luchtmachtbasis waar er allerlei regels gelden die begonnen met ‘catch’ (vrij vertaald : addertje onder het gras). Het script werd geschreven door Buck Henry (die ook een rolletje in de film heeft) en heeft een verschillende structuur en plot dan het boek. Toch kreeg de uiteindelijke film de goedkeuring van Heller. Regisseur Mike Nichols maakt er een visueel en cinematografisch pareltje van. Opvallend is de verhaalstructuur. Narratief is er geen rechte lijn in te trekken (bv ongeval van Orr wordt gelinkt met Orr die de kachel herstelt van Yossarian, het strand met de kapelaan en de begrafenis van Snowden - wat een shot : voorgrond 3 officieren, achtergrond een dorre boom met daarin een naakte Yossarian). Dat is ook door de montage benadrukt. De film maakt geniaal gebruik van flashback en associatieve montage. Begint met flashback en direct gevolgd door een scene die telkens terugkeert. Met elke kwetsuur herinnert Yossarian zich het ongeval met Snowden. De scene loopt bij elke herhaling iets meer door. Over wat gaat het ? Geen traditioneel plot, weinig verhaal, eerder een opsomming van gebeurtenissen die moeten aantonen dat oorlog absurd is, dat de mensen absurd reageren. War is hell is hier vervangen door War is absurd maar in feite komt het op hetzelfde neer. Er is geen ontsnappen aan dankzij de catch 22 maar toch is er één personage dat zal kunnen ontsnappen. Een soortgelijk structuur - nl hoofdpersonage verliest maar een nevenpersonage lukt – is te vinden 5 jaar later bij de bejubelde film One flew over the cuckoo’s nest. Catch 22 verdient dus meer erkening. In hetzelfde jaar vinden we ook de film M.A.S.H. die een gelijkaardige invalshoek heeft (oorlog als satire bekijken waarin het militair apparaat gehekeld wordt, er is zelfs een soortgelijk hotlips te zien) maar in Catch 22 nog gedurfder en meer morbide (de bizarre scene van de aanval vliegtuig op man op vlot) met als summum de deal tussen de officieren en Yossarian (hij mag de oorlog verlaten maar moet alleen aardige dingen over de basis en de oversten vertellen). Openingsshot is formidabel: rustig landschap, vredig met opgaande zon tot de motoren van de oorlogsvliegtuigen alles (natuur en vogels) verstoren. Dit alles zonder muziek. Anti oorlogsboodschap in een 2 minuten beeld. Maar ook in de dialogen ontdekken we kritische bedenkingen zoals de oude man bij de hoeren in Rome : Italië als zwak en arm land zal steeds overwinnen want elke grote natie vernietigt zichzelf. De film wil een soort droomtoestand evoceren en gebruikt daarvoor elementen van het surrealisme. Natuurlijk is er de titel maar ook de scene waarin de Majoor majoor enkel mensen wil zien als hij niet er is. De film zit barstenvol van die sublieme scenes, te veel om op te noemen maar toch doen we het. De scene waarin Milo met de kapitein een deal wil maken rond katoen terwijl op de achtergrond een vliegtuig crasht en in brand vliegt. De aanval op hun eigen basis als een soort compensatie voor overtollig katoen te verkopen. En de sequentie (we kunnen echt niet meer stoppen) met de komst van Generaal Deedle (Orson Welles) is een knap stukje humor. Visueel vrij knap maar vooral het segment wanneer Yossarian een nachtelijke wandeling maakt in Rome en de marginaliteit tot leven komt in elk duister steegje is een waar huzarenstukje cinematografie. Dan zijn er nog de magnifieke gestoorde personages. Personage van John Voight : op het einde een soort Gestapo (de M en M beweging die door louche deals groter en rijker komt). Personage van Charles Gradin (onderschatte acteur) ; eerst voornaam en hoffelijk maar uiteindelijk een moordenaar. Ook bij hem is de waanzin van de oorlog toegeslagen. De namen van de filmmakers zijn niet misschien de grote namen. David Watkin voor de fotografie (wie ? kijk naar The four musketeers, die met Raquel Welch wel te verstaan of Moonstruck), Sam O’Steen voor de montage (wie ? kijk naar Cool hand Luke of Chinatown), cast met toen nog onbekende John Voight, Martin Sheen, Richard Benjamin en Art Garfunkel. Regisseur Mike Nichols is misschien nog de meest bekende met vooral in zijn beginperiode aan te raden films zoals Who’s afraid of Virginia Woolf (subliem), The graduate (inhoudelijk luchtig maar visueel en auditief innovatief) of Carnal knowledge (schitterend). Catch 22 is net zoals zijn filmmakers danig onderschat en onbemind en dat is natuurlijk het lot van een verloren meesterwerk.

een uittreksel van mijn boek 'mijn 100 favoriete films' met op nr 38 : Catch 22