Donbass (2018)

Hmm, hier ben ik wel heel erg benieuwd naar. Was de openingsfilm van Cannes, maar even afwachten of/hoe/wanneer dit fatsoenlijk ergens te zien is.

Vanaf 7 februari 2019 in de bioscoop (Imagine Filmdistributie)

De synopsis suggereert een spannende oorlogsfilm, maar ik vond het maar een rommelig, eentonig en langdradig gezeur.

2*

Is het niet te veel een propagandafilm?

Dat niet. Eerder anti-propaganda en in ieder geval een aanklacht tegen de corruptie, net als Krotkaya. Maar zo rommelig verteld dat ik vaak geen idee had naar wie ik zat te kijken en aan welke kant ze staan in dit verhaal. Het eindigt met een gebeurtenis (een moord in een trailer) met enige potentie. Was daar de film mee begonnen en graag wat uitleg, was het een andere en betere film geweest.

Toen ik in 2017 Krotkaya (2017) zag was ik zo diep onder de indruk dat ik de film koos als beste film van 2017. Ook Donbass heeft diezelfde krachtige beeldtaal die opnieuw diepe indruk op mij maakt: Loznitsa toont ons een Rusland (of in deze film het bezette deel van Oekraïne) op een zeer rauwe sociaal-realistische manier – vergelijk Capharnaüm (2018) – maar met een magisch of onwerkelijk tintje. De films zijn een moderne Danteske afdaling naar de hel en Fellini-achtig; wellicht kun je het absurdistisch realisme noemen… Ik hou ervan en ik begrijp niet goed waarom de films van Loznitsa zo weinig waardering of überhaupt aandacht krijgen.

Hoe dan ook, de film voert je als kjker mee naar de krochten van de oorlog in Oost-Oekraïne. Het toont de ontberingen in dit welhaast vergeten deel van de wereld, waar de sneeuw en kou de grimmigheid van de oorlog nog versterkt, waar de bevolking in vochtige schuilkelders zonder licht, elektriciteit of verwarming zit en waar de militairen en autoriteiten hun macht misbruiken en door propaganda de mensen hersenspoelen. De film voelt zelf als een hersenspoeling; tijdens de film brak nota bene een gevecht uit in het publiek, waarschijnlijk omdat iemand zich ergerde aan het gedrag van een ander qua chips eten en zo, maar je keek er niet eens van op omdat het zo goed paste bij de film…

De film en de werkelijkheid lopen aldus in elkaar over zoals ook omgekeerd de werkelijkheid van de oorlog in Oost-Oekraïne voortdurend wordt gefilmd (door omstanders met mobieltjes) en geregisseerd. ‘De waarheid is het eerste slachtoffer van de oorlog’, zoals we weten, en de film laat duidelijk zien hoe alles van de oorlog ons bereikt door middel van beelden zodat beeldvorming allesbepalend is. Omgekeerd is de film sterk documentaire-achtig, waardoor de film weinig dramatische ontwikkeling heeft maar vooral bestaat uit losse – indrukwekkende – scenes, waarbij dat ‘realisme’ eveneens bedrieglijk is. Volgens mij poogt Loznitsa niet te pretenderen dat hij de waarheid vertelt – alleen al het feit dat hij consequent spreekt over ‘bezet Oekraïne’ laat genoegzaam zien aan welke kant hij staat – maar is ook zijn film een soort propaganda, maar dan een propagandafilm die ons bewust wil maken dat elk verhaal over een oorlog propaganda is. Het is een meta-propagandafilm waarbij Loznitsa soms meerdere metalagen op elkaar stapelt zoals wanneer de acteurs in de film, die acteerden voor een propagandafilmpje, zelf worden doodgeschoten volgens een script dat weer wordt gefilmd.

De boodschap is aldus dat de oorlog in Oekraïne een geregisseerde oorlog is, mede omdat in deze tijd alles wordt gefilmd, en dat er dus in wezen geen verschil is tussen de oorlog zelf en deze film over die oorlog; er is slechts een eindeloze stapeling van geregisseerde werkelijkheden… Daarbij is de beeldtaal van Loznitsa zo sterk dat hij ook daarmee de werkelijkheid, zoals bepaald door de beeldtaal, imiteert en versterkt.

Dus ja, de film kent weinig dramatische opbouw of coherentie en is verwarrend, maar dat is de bedoeling want de film is een reflectie op de werkelijkheid van de oorlog die zelf weinig samenhang vertoont en die ook voor alle betrokkenen erg verwarrend is. Zelden is vertoond dat fictie en werkelijkheid zo inwisselbaar zijn, hetgeen een wezenskenmerk is van onze tijd, waarmee Loznitsa opnieuw een meesterwerkje heeft afgeleverd.

Ik ben het eigenlijk wel grotendeels eens met de bovenbuurman. Donbass is een inkijk in het leven in de separatistische republieken in Oost-Oekraïne, waar we niet zozeer een verhaal zien, eerder een verzameling losse gebeurtenissen. Maar die losse gebeurtenissen geven wel een indringend, cohesief én deprimerend beeld over de situatie in de Volksrepublieken Donetsk en Luhansk. Over de rol van propaganda, waarin voor de bewoners met succes de officiële Oekraïense regering tot fascistische boeman is gebombardeerd, waar de lokale milities druk proberen om burgerslachtoffers te ensceneren, en waar de Russen duidelijk een dikke vinger in de pap hebben al geeft niemand dat officieel toe. Over de corruptie en het machtsmisbruik, waar lokale bewindsvoerders en legercommandanten hun verkregen macht aangrijpen om op kleine en op grotere schaal te roven. Immers, je steunt toch niet die fascisten uit West-Oekraïne? Over het gewone leven dat op een bepaalde manier ook doorgaat - met een kluchtig huwelijk waar de lokale militie-leiders als eregasten worden onthaald, met grensovergangen waar je nooit weet wat er gaat gebeuren.

Loznitsa weet die vele verschillende scenes fraai op film te schieten, en brengt overtuigend de bijbehorende sferen over. En die veranderen nogal eens; sommige delen lijken bijna wel kluchten, soms zijn het wat serieuzere quasi-documentaire-delen, er waren absurdistische scenes die tegen het werk van Iannucci aan schurkten, maar er waren ook scenes die hard binnenkwamen en waar de wanhoop je in de schoenen zakt. Een behoorlijk indringende film die me genoeg stof tot nadenken geeft; het feit dat het een film is die over beeldvorming en propaganda gaat, draagt hier nog verder aan bij. Immers, als we de journalistieke beelden al niet kunnen vertrouwen, hoe weten we dan hoe betrouwbaar het werk van deze filmmaker is? Plausibel is het zeker, en het strookt ook wel met wat ik weet over zowel Oost-Oekraïne als vergelijkbare mini-separatistenstaatjes als Transnistrië. Goed, ik ga er nog even verder over broeden - en alleen al daarom rond ik het naar boven af.

Wat is er mis met het Cineville-publiek dat ze blijkens cineville.nl deze film waarderen met een gemiddelde van slechts 2,65 (terwijl de critici positief zijn en Cineville zelf deze film promoot als ‘Film van de week’)? Het intrigeert me dat de films van Loznitsa niet de aandacht en waardering krijgen die ze verdienen, dus heb ik alle recensies van professionele critici eens gelezen (zo veel zijn dat er niet). Zoals gezegd waarderen zij de film wel positief maar ze geven ook aan de film voor een uiterst klein publiek is. Eentje schrijft zelfs dat de film alleen voor Loznitsa-fans is. Nou, ik ben duidelijk een fan en als er nog geen bestaat moet ik maar de Nederlandse Loznitsa-fanclub oprichten (al ben ik wel bang dat ik dan de Russen achter me aan krijg)…

Maar waarom zijn zijn films voor een heel klein publiek? Als ik het goed begrijp komt dat doordat zijn films zo pessimistisch en meedogenloos hard zijn. Eentje schrijft dat het wellicht typisch Russisch/Slavisch is om een pessimistische, cynische blik te hebben die contrasteert met de Westerse optimistische, humanistische blik, maar hij wijst erop dat zelfs een film als Come and See, waarmee Donbass nog het best te vergelijken zou zijn, nog iets van menselijkheid bevat terwijl Donbass elke menselijkheid ontbeert. Donbass zou scene na scene onvermoeibaar inbeuken op de kijker en alleen maar grimmigheid en troosteloosheid bieden. Misschien heb ik een Russisch hart maar ik houd wel van zo’n overweldigende reis door de hel (de vergelijking met Dante’s hel wordt ook door menig criticus gemaakt). Sowieso is het ook de boodschap van Loznitsa dat de maatschappij – althans de Russische – ontmenselijkt terwijl de mooie schijn wordt opgehouden (in de beste stalinistische traditie, zeg maar): de oorlog in Oekraïne haalt slechts het kwaad in mensen naar boven dat er al in zat.

Dit herken ik wel en ik vermoed zomaar dat dit ook een rol speelt bij die lage score op Cineville.

Overigens staat Donbass nog wel op mijn lijstje. Wilde gisteren gaan, maar de regen hield me tegen. Woensdag vermoedelijk een nieuwe poging

Misschien omdat ze er weinig aan vonden? Niet omdat het pessimistisch of meedogenloos is maar omdat er nogal wat langdradige en weinig interessante scenes in zitten. De vergelijking met Idi e Smotri is nogal overdreven.

Vanzelfsprekend ben ik benieuwd naar je mening in het geval je de film nog ziet! Alsook naar de mening van alle anderen, al was het maar om te weten of de Nederlandse Loznitsa-fanclub vooralsnog uit slechts één lid blijft bestaan...

Toch is er dan het opvallende contrast tussen de professionele critici die de film wel goed vinden (al vonden sommigen de film inderdaad wel wat onevenwichtig) en het publiek dat 'm niet goed vindt of gewoon weg blijft. Wat zien de critici wat de anderen niet zien? Dat intrigeert me wel. Overigens, ikzelf vond de bruiloftscene wat minder interessant maar de rest vond ik wel boeiend.

Ik denk dat het merendeel van het Nederlandse filmhuisvolk gewoon geen behoefte heeft aan een uitzichtloze en fragmentarische ver van je bed-film, of daarop afknapt. Voor de haarscherpe regie en de metareflecties van Loznitsa moet je willen kijken en kunnen zien. Dat gaat toch langs velen heen denk ik.

Tsja als de NRC 5* geeft dat zegt mij dat meestal weinig. Als er een praatfilm is met Isabelle Huppert dan kan het al snel rekenen op 5*. L'Avenir bijvoorbeeld.

Ik ben zelf afgekomen op de premisse: When war is called peace, propaganda is bombed to truth and hatred is elevated to love, then life begins to resemble death.
Maar helaas strandde die promisse op nogal wat langgerekte en voor mij volstrekt oninteressant gedoe. Bijvoorbeeld dat gebeuren met die volle koelkasten dat maar doorging. Ja corruptie, de boodschap is duidelijk, maar zo nadrukkelijk dat het haast een open deur was.
Of die bruiloft die meer impact had kunnen hebben als enigszins duidelijk werd wie die mensen zijn.

Er zaten een aantal fraaie shots in. Het eind was prachtig in al zijn triestheid. Nogmaals, was met deze scene de film begonnen en had iets meer context geboden dan was het m.i beter te behappen geweest.

Komt er nog een recensie van je hand?

Om de een of andere reden vermoedde ik dat jij deze film ging afkraken (misschien vanwege eenzijdigheid of drammerigheid of zo). Goed om te zien dat mijn gevoel fout was.

De filosoof kom ik nu even niet aan, ik probeer veel te zien maar in het schrijven maak ik constant keuzes. Twee zinnen posten is wat anders, dat lukt meestal nog wel

McSavah ik heb op zichzelf geen moeite met regisseurs die vertrekken vanuit eenzijdigheid. Die hoofdstuktitels ('bezet' gebied) laten al niets aan de verbeelding over. Alles draait dan om het 'hoe'. Is de toon integer of hypocriet, verfijnd of schmierend? Loznitsa maakt op ironische wijze gebruik van de vormtaal van 'de' documentaire. Dat fascineert. Vond 'em in dat tussenspel ook nog weer een stuk geslaagder dan A Gentle Creature.

Ik wil ook graag nog eens die Austerlitz zien binnenkort.

De term 'Capharnaüm' is denk ik wel van toepassing op het Donetsbekken (Donbass) in Oekraïne. Althans, na het zien van Donbass was dat de eerste associatie die bij mij opkwam. De regio is de afgelopen jaren veelvuldig in het nieuws geweest vanwege de gespannen situatie tussen het Oekraïense leger, separatisten en de Russen, die er belang bij hebben om het Donetsbekken weer in te lijven. Zoals altijd is het volk de dupe in zulke situaties: wetteloosheid, willekeur, corruptie en constante onzekerheid teisteren de bevolking, die leeft in armoede en schuilkelders. Verschillende groeperingen buiten dat uit, claimen het gelijk aan hun zijde en manipuleren de bevolking. Geënsceneerde (oorlogs)situaties en werkelijke (oorlogs)situaties wisselen elkaar af en zo is het op een gegeven moment volstrekt niet meer duidelijk wat nog echt of waar is. Een wespennest waar niemand zijn handen aan wil branden, waarin je murw gebeukt en onverschillig, soms zelfs bijna apathisch, door het leven gaat.

Sergei Loznitsa levert met Donbass een haarscherpe observatie af van de status quo in het oostelijke deel van Oekraïne. Zo zwartgallig als maar zijn kan en toch ook kleurrijk, door de bonte stoet aan personages die veelvuldig in karikaturale vorm de revue passeert in dit satirische drama. Althans karikaturaal? Loznitsa zou de verschillende scenes hebben gebaseerd op filmpjes die hij op online platforms is tegengekomen. De verschillende, lange scenes doen sketch-achtig aan, waarbij het niet ontbreekt aan humor, al is de inhoud en onderliggende boodschap bloedserieus en kritisch. Donbass riep bij mij een mix van emoties op en is niet altijd fijn om naar te kijken (wat ook niet hoeft), maar het is beslist nodig dat films als deze worden gemaakt. Dus ja: count me in voor die Loznitsa fanclub.

Prima website toch, dat Moviemeter. Net als De filosoof was ik nogal verbaasd over de lage score op Cineville, vooral omdat de scores daar doorgaans hoger liggen dan hier. Ik vermoed dat het voor een belangrijk deel terug te voeren is op de luchtige trailer, die nogal contrasteert met de film. Ik kende Loznitsa niet en verwachtte een zwarte komedie. In plaats daarvan kreeg ik geweld, naargeestigheid, verwarring.

Die augurkenscène is exemplarisch. In de trailer lijkt hij supergrappig, maar tijdens de film leefde ik mee met de Duitse journalist (waarschijnlijk omdat die een stuk dichter bij mij staat dan die soldaten) en voelde ik vooral zijn pijn, machteloosheid en angst. Niet echt lekker lachen, dus. Dan was er ook nog eens geen plot om je aan vast te kunnen klampen. Ik snap wel dat mensen teleurgesteld de bioscoop uit lopen.

Hoewel ik niet elke scène even boeiend vond, was het als geheel behoorlijk sterk. Het volksgericht bij die lantaarnpaal is het heftigste wat ik in tijden zag. Het is nog niet voldoende voor een lidmaatschap van de Loznitsa-fanclub, maar voor de toekomst sluit ik niets uit.

Beste De filosoof, noteer mij maar voor je Loznitsa-fanclub. Ik zag nu drie van zijn films (In the Fog, Austerlitz en Donbass) en verliet driemaal buiten adem het filmtheater. Is dat voldoende?