Monsieur Verdoux (1947)

Chaplin zoals we hem meestal niet kennen: pratend, maar ook in de rol van de badguy, een sympathieke ladykiller (letterlijk dan)! De film is gebaseerd op waargebeurde feiten, namelijk op de misdaden van de Fransman Henri Désiré Landru, en het script is grotendeels geschreven door Orson Welles.

Charlie Chaplin verruilde z’n bolhoed voor een beret, een fedora en een kapiteinspet. Elk hoofddeksel gaat samen met een andere identiteit, een ander beroep en een andere vrouw. Kantelpunten zijn de momenten waarop hij herkend wordt of dit nipt weet te vermijden. Monsieur Verdoux is een seriemoordenaar maar geen psychopaat. Hij moordt niet uit een innerlijke drang, maar om z’n gezin te kunnen onderhouden. Ongewoon is dat hij z’n eerste moord pas na z’n vijftigste pleegt.

Er zijn momenten van pure komedie, zoals de mislukte moordpogingen en de verwisseling van twee peroxideflesjes. Ook romantiek is aanwezig, maar de algemene toon is zwaarmoedig. Het is een aanklacht tegen de sociale onrechtvaardigheid tijdens de Grote Depressie en tegen atoomwapens. Verdoux waarschuwt z’n zoontje dat geweld tot meer geweld leidt. "One murder makes a villain; millions a hero," is een citaat van de abolitionist Beilby Porteus. Er zitten knappe montages in met treinwielen, kranten en bioscoopjournaals. De mooiste nevenrollen zijn voor Marilyn Nash als de jonge Belgische en voor Barbara Slater als het glimlachende bloemenmeisje.

Chaplins meest ambitieuze en meest gewaagde film flopte doordat het werd overschaduwd door een ouderschapsschandaal en de bezoedeling van Chaplins reputatie door anti-Communisten. Chaplin beschouwde dit als zijn artistieke hoogtepunt en daar valt veel voor te zeggen. Hij verlost zich hier niet alleen met succes van het juk van het geliefde Tramp-karakter, maar speelt een seriemoordenaar en weet daar op sluwe wijze sympathie voor op te wekken. Geen pantomime deze keer, maar wel vele vlijmscherpe dialogen die duidelijk maken dat Chaplin een uiterst kritische kijk had op de moderne wereld. Opvallend is hoe trefzeker zijn observaties nog steeds zijn en mede daardoor doorstaat deze uiterst zwarte komedie zonder problemen de tand des tijds. Chaplin is ook duidelijk gegroeid als regisseur en gebruikt briljante, maar subtiele visuele trucs om het drama te verhogen en kan bovendien rekenen op de fantastische Martha Kaye als de vulgaire Amerikaanse loterijwinnaar Annabella Bonheur die zich minder makkelijk naar de spreekwoordelijke slachtbank laat leiden dan de eerder slachtoffers van Verdoux. “One murder makes a villian, millions a hero. Numbers sanctify.” Wauw!

Niemand lijkt zo’n veelkunner als Chaplin: niet alleen combineert hij het acteren met het regisseren van z’n eigen films, maar hij schrijft ook de muziek voor z’n films, schrijft veelal de scripts (in dit geval geeft hij overigens enige credits aan Orson Wells voor het script), combineert hij humor en drama die beide op even hoog en briljant niveau zijn en zijn zijn teksten in de gesproken films net zo geniaal als z’n mimiek in de stomme films.

Ook Monsieur Verdoux is weer een geniale film van Chaplin die opnieuw in alle opzichten excelleert. Meer dan andere films van Chaplin is hier de humor ondergeschikt en zeer donker en cynisch van toon (‘a black comedy’). Ofschoon er nog wel iets van warmte of hoop in de film zit (in het contact tussen Verdoux en The Girl) is de boodschap toch uiterst grimmig met een fundamentele maatschappijkritiek: alles is business en “business is a ruthless business” waarbij Verdoux ook het beroemde “One murder makes a villain; millions, a hero.” citeert. Zelfs goedheid is niets meer dan “a convenient thing at times”. Niet voor niets wordt zelfs de pessimistische filosoof Schopenhauer nog te berde gebracht in de film. Terwijl de wereld na WO II hoopvol en elkaar troostend aan de wederopbouw begon, lijkt Chaplin zo veel narigheid te hebben gezien en werd hij ook persoonlijk zo aangevallen (met onder meer boycots van de film in de VS) dat hij z’n hoop voor de mensheid lijkt te zijn verloren.

Wellicht is juist deze pessimistische film Chaplins meest diepzinnige. In ieder geval is de film uitdrukkelijk filosofisch en ongeëvenaard in de stroom van prachtige uitingen en reflecties over het leven (Verdoux: “It's the approach of death that terrifies.”; The Girl: “I suppose, if the unborn knew of the approach of life, they'd be just as terrified.”), over de maatschappij die talenten en goedheid bestraft en misdaad beloont (“Despair is a narcotic. It lulls the mind into indifference.”) en over goed en kwaad met een filosofie die stelt dat het goede niet zonder het kwaad kan en dat God ook de zonde in de wereld heeft gebracht (“I am at peace with God. My conflict is with Man.” zegt Verdoux tegen de priester voordat hij wordt geëxectueerd). Als de meesteroplichter Verdoux is hij een viruoos spreker – de wijze waarop hij oude, vermogende vrouwen probeert te verleiden om ze te kunnen beroven is een kunstvorm die weinig onder doet voor Shakespeare’s poëzie – en met deze film heeft Chaplin dat retorische talent optimaal kunnen benutten, welk talent zoals gezegd niet onder doet voor z’n geniaal mimisch talent.

Ik ben niet zo vertrouwd met de niet-komische rollen van Charlie Chaplin waardoor deze Monsieur Verdoux me toch een nieuwe kijk gaf op zijn oeuvre en zijn prestaties als acteur. Maar ondanks het wat serieuzere thema blijft het humoristische en zelfs stuntelige luik niet geheel achterwege. Het maakt de film wat luchtiger, maar ik ervoer het meer als een klucht en nam het geheel dan ook niet altijd au serieux. Het speelde alvast parten.

Monsieur Verdoux ligt een soort maatschappijkritiek bloot welk appelen met peren vergelijken is. Hij verbloemt of vergoelijkt hierbij zijn eigen zondes door de macht van het getal of de omstandigheden er tegenover te zetten. Het is echter een gewaagd doch interessant thema.

Chaplin doet het overigens prima als charmante manipulatieve boef waarbij rijke alleenstaande vrouwen zijn slachtoffers zijn. Chaplin toont aan dat hij inderdaad wel één en ander in zijn mars heeft. Niet alles is altijd even geslaagd, maar al bij al best vermakelijk.