Paranoia (1967)

Paranoia, het tweede van de vijf verhalen uit het gelijknamige boek van W.F. Hermans was m.i. de beste uit die bundel. Ben benieuwd hoe ze de paranoia verbeeld hebben. Én ik ben benieuwd of ik deze film ooit te zien zal krijgen.

Adriaan Ditvoorst begon zijn studie aan de Nederlandse Filmacademie in 1962. Studiegenoten waren onder andere Jan de Bont, Robby Müller, Pim de la Parra en Wim Verstappen. Een talentvolle verzameling, die later ook voor veel verrassingen, teleurstellingen en ophef zorgde.

Ditvoorst zelf vormde hierop geen uitzondering. Al in 1965 oogstte hij als 25-jarige in zowel binnen- als buitenland veel lof voor zijn korte film Ik kom wat later naar Madra, een verhaal gebaseerd op eigen bevindingen gemengd met de nodige fantasie. Een soldaat wordt tijdens een college weggeroepen omdat zijn vrouw in het ziekenhuis opgenomen is en het nogal ernstig schijnt te zijn. De soldaat vraagt hierop verlof om zo snel mogelijk naar zijn vrouw te gaan. Onderweg heeft hij echter alle pech en wordt uiteindelijk opgepakt wegens liften.

Ditvoorst eigen stijl is in deze film al duidelijk te zien. Hij speelt een spelletje met beeld, geluid en de kijker. Hoewel hij onder andere les kreeg van Haanstra en Rademakers, is zijn stijl totaal anders. Al zijn films zijn persoonlijk en doordrenkt met surrealisme. Hij werkt veel met close-ups en laat veel aan de kijker over. De problemen in het leger en met zijn ouders zijn geheel autobiografisch. Het vrolijke einde daarentegen lijkt een droombeeld van Ditvoorst te zijn, iets wat hij zelf nooit gekend heeft, maar wel zo had willen beleven. Kortom debuteerde Ditvoorst met een zeer persoonlijke film.

Ook in Paranoia zijn veel persoonlijke gebeurtenissen verwerkt. De film is gebaseerd op de gelijknamige novelle van W.F. Hermans. Hermans beschreef een duistere periode uit het leven van ene Anton Cleever, die denkt een gezochte oorlogsmisdadiger te zijn. Beetje bij beetje trekt hij zich steeds meer terug uit het dagelijkse leven en uiteindelijk durft hij zich niet eens meer buiten te vertonen en sluit zichzelf op op zijn gehuurde zolderkamer.

Anton Cleever wordt gespeeld door de amateur Kees van Eyck. Deze weet niet geheel te overtuigen als een langzaam steeds gekker wordend persoon. Op een gegeven moment durft Anton zelfs niet meer te praten en fluistert hij slechts als dat nodig is. Op die momenten weet hij zich nog wel te redden, maar zijn uitstraling is erg mat. Daartegenover staat echter zijn naïeve, speelse vriendin Anna, gespeeld door de jonge Pamela Koevoets. Een meisje dat ik vaker aan het werk had willen zien. Wat een heerlijk natuurlijke uitstraling en naturel spel! Ze probeert Anton uit zijn isolement te trekken, maar wordt uiteindelijk meegesleurd in zijn depressieve leven.

Ook in deze film wordt een spelletje gespeeld met werkelijkheid en fantasie, een terugkerend thema in Ditvoorst oeuvre.

Tevens zijn er wederom verwijzingen naar zijn eigen jeugd. Zo is er een scene te zien waarin een persoon omkomt door een auto-ongeluk, dit vermoedelijk als verwijzing naar de dood van zijn vader. Iets waar Ditvoorst zijn hele leven mee gezeten heeft omdat hij dacht dat het zelfmoord was. Ook lijkt hij indirect af te willen rekenen met zijn ouders. Zo zegt Cleever tegen zijn spiegelbeeld: "Arnold jongen, ik ben trots op je. Van nu af aan heb je niets meer te maken met de mensen uit een vroeg verleden... je gaat je gang als de geschiedenis zelf." Een tekst die, na het zien van al zijn films en de documentaire De Domeinen Ditvoorst, betrekking zou kunnen hebben op zijn eigen leven.

Achter de camera stond wederom Jan de Bont, die net als Ditvoorst veel complimenten kreeg na het sfeervolle Ik kom wat later naar Madra.

Ook deze film zit visueel bijzonder goed in elkaar en zet zich af tegen de heersende opvattingen van die tijd.

De muziek is erg passend en een erg aanstekelijke melodie.

In een aantal scenes is het talent van Ditvoorst erg goed te zien. Denk aan de café-scene en een aantal scenes richting het einde. Daartegenover staan ook een aantal knullige momenten, waarbij vooral de verhuisscene met Rudolf Lucieer opvalt.

Al met al waren zijn eerste twee pogingen veelbelovend. Net als zijn generatiegenoten zorgde Ditvoorst voor een optimistische stemming. De Nederlandse film kreeg ook in het buitenland erg veel aandacht. En dat was, gezien de periode waarin de films gemaakt werden en de veelbelovende, talentvolle filmmakers, niet eens zo gek.

Schrijver Hermans heeft een credit als adviseur van het scenario. Wat dat voorstelt is moeilijk na te gaan.

Ik vraag me af, Quido, of de dingen die jij aan Ditvoorst toeschrijft niet al ergens in de novelle zitten. Ik ga die weer es lezen, want ik ben ook benieuwd.

Af en toe lijkt het scenario toch wel erg onhandig en rommelig. Is dat bewust, of was dat onkunde (en gebrek aan ervaring) ? Probeerde hij bewust nouvelle vague-achtig te vertellen ? Soms werken dingen ineens goed [de scene met de jukebox] maar vaak is er geen touw aan vast te knopen, laten we eerlijk zijn.

Er van uitgaan dat alles wat Ditvoorst deed briljant en/of geniaal was, is me een beetje te gemakkelijk.

Over wat hij maakte liet hij nauwelijks iets los. Ik heb 'm een paar keer ontmoet en ben es een hele nacht met 'm doorgezakt tot het ochtendgloren. Veel geluld, veel gelachen. Maar toch een gesloten boek.

Nog iets vreemds. De titels van de film (en ook het affiche) geven de namen van de hoofdrollen als Joseph Guilty en Pamela Rose.

Guilty, your Honour !

Blijkbaar een poging om de internationale markt ter wille te zijn. Pamela Koevoets speelde later in Flanagan ook als Pamela Rose. Ze is nu schrijfster, onder haar eigen naam.

Misschien vond Ditvoorst 'Guilty' na een tijdje zelf ook wel een beetje erg veelbetekenend.

Wie was die Kees van Eyck ? Volgens mij zat hij ook op de filmacademie. Hij heeft nooit meer in films gespeeld. Op imdb staat dat ene Joseph Guilty in 1969 de rol van Arnold Cleever heeft gespeeld in de film 'Orgasmo'.

Dat is duidelijk een vergissing.

Weinig boeiende film, eigenlijk zou je genoegen kunnen nemen met de trailer van bijna 2 minuten, dan heb je ook wel gezien.

Hele film staat op Youtube zag ik net. In dit fragment vanaf 1.15 tot ongeveer 5.30 één van de mooiste filmscènes die ik ken. Zonder opbouw (rest van film) en in deze matige kwaliteit komt het wellicht niet goed over, maar voor wie nieuwsgierig is geraakt:

YouTube - Paranoia deel 10

Bijzondere, zeer intrigerende film. Een van de meest overtuigende filmische representaties van een staat van psychologische wanorde/neerwaartse spiraal die ik ken. Doet zeker niet onder voor Repulsion, maar is veel esoterischer dan Polanski's film. Dit geeft Paranoia een beklemmende persoonlijke dimensie; Ditvoorst zelf weet duidelijk hoe het is om emotioneel verknipt te zijn. Daarnaast brengt hij bovendien een Godardiaanse spontaniteit naar Paranoia. Dit vertaald zich ook in de wisselende ritmes van De Bont's camera; van shaky hand-held tot lange, statische takes (met als hoogtepunt de scene met het meisje opgesloten in de badkamer). De soundtrack (waaronder ik ook het gebruik van stiltes reken) is briljant, en Pamela Koevoets levert een indrukwekkende prestatie.

Ik geef 4,5*, maar ik moet de film over een tijdje nog eens zien om er goed grip op te krijgen.

Eén van de beste Nederlandse films uit de jaren zestig?

Wel met enkele negatieve typische Nederlandse trekjes als wat toneelmatig acteerwerk en soms wat te statisch.

Staat dan wel weer mooi camerawerk (Jan de Bont) en een aantal zeer mooie scenes tegenover (de café-scene!)

Doet wel iets denken aan een soort van Nederlandse Nouvelle Vague want de film lijkt iets meer 1962 dan 1967 te ademen.

Verliest net iets van Pim de la Parra's Obsessions uit 1969.

Zaterdag 26 oktober te zien op digitale zender Cultura om 21:30

Waar Ditvoorst in zijn korte film Ik kom wat later naar Madra nog bijna volledig in de stijl van de Nouvelle Vague filmde, heeft hij in Paranoia al een veel duidelijkere, eigen en bewonderenswaardige stijl gevonden.

In de eerstgenoemde zijn bijvoorbeeld het a-synchrone geluid en de editing wel wat al te letterlijk van Godard overgenomen. Geen wonder dat die film compleet ondergeslijmd werd door dat intellectuele inteeltclubje van de Cahiers du Cinema: het was ongeveer alles wat zij voorstonden en wat voor hen dus paradigmatische kwaliteitsfilm was (maar goed, dat is een terzijde).

In Paranoia is de Ditvoorst-de Bont tandem echt goed op gang. Onwaarschijnlijk dat het camerawerk van deze film niet grossiert in awards. Of in Poisonthewells treffende woorden:

Dit echt pure filmmagie. Misschien niet de volledige speelduur (welke film kan dat überhaupt), maar toch wel een aantal memorabele scenes. Het is zowel een fascinerend psychologisch portret als een interessant tijdsbeeld. Ik denk dat dit een monument in de Nederlandse filmgeschiedenis genoemd mag worden.

Ik kwam op Ditvoorsts spoor na het zien van de boeiende documentaireserie Allemaal Film; een hartelijke aanrader voor wie zich wil verdiepen in de Nederlandse naoorlogse film.

Het camerawerk viel me ook al op, ja. De beste kant van deze interessante film. Het duurde even voor ik er inzat en de film was me ook later soms even kwijt. Maar daartussen zag ik veel boeiends.

Een knappe scene zoals bij die etende privedetective waarbij de werkelijkheid vervreemdend werkt. En de al eerder genoemde scenes in de badkamer en met de jukebox.

Ook in de Nederlandse film is nog genoeg te ontdekken voor me. Voor 1980 heb ik bitter weinig gezien. Tijd om daar eens wat aan te gaan doen.

3.5*

de spiegelscène loopt al vooruit op Taxi Driver

Luidkeels, JA!

Als de film franstalig was zou het veel meer stof deden opwaaien na de première. Het lot heeft er anders over beslist ten nadele van een Nederlands natuurtalent.