Viridiana (1961)

Een zwartwit pareltje van Buñuel wat mij betreft, verteld met vaart en met een prachtige hoofdrolspeelster. En meer rechtoe rechtaan dan de meeste andere films van Buñuel.

De vrome non Viridiana wordt door haar moeder overste min of meer gedwongen om in te gaan op de uitnodiging van haar oom om hem te bezoeken. De moeder overste handelt waarschijnlijk uit financiële motieven. De oom, wiens vrouw is gestorven tijdens de huwelijksnachten en opvallend veel gelijkenis vertoond met Viridiana, heeft een pervers incestueuze drijfveer.

Voor wat volgt, zie de analyse van de heer Phoenix. Bij zijn docent had hij wellicht nog bonuspunten kunnen scoren door te wijzen op de overeenkomsten met Vertigo van Alfred Hitchcock hoewel niet direct gerelateerd aan metaforiek.

Door schade en schande komt een novice er achter dat alles wat zij binnen de katholieke kerk geleerd heeft over barmhartigheid, mededogen en altruïsme niet klopt. Van de weeromstuit schuift ze aan voor een ménage à trois met haar neef en de huishoudster.

Ik heb helemaal niets met de kernboodschap van Buñuel in deze film, voor zover ik die begrepen heb. De vier films, die ik van hem gezien heb, hebben geen van alle veel enthousiasme bij mij teweeg kunnen brengen. Dat geldt zeker voor deze film met een armzalig scenario over allerhande stereotype figuren. De Laatste Avondmaal-scène is volgens mij enkel bedoeld om te kwetsen. Soit.

Viridiana, een van Spanje's beste, nr. 12 in de toplijst Spanje van MM, en nr. 4 in de Spaanse toplijst van Filmaffinity, de 'moviemeter van Spanje', slechts overtroffen door El Verdugo (1963) [=De Beul], Plácido (1961) en Los Santos Inocentes (1984) [= De Heilige Onschuldigen], allemaal films die ik nog moet zien en op MM (nog) erg weinig stemmen hebben.

Na Los Olvidados (1950) is dit mijn tweede langspeelfilm van Buñuel, en net als bij die film valt me de beperkte hoeveelheid surrealisme tegen en zien we een verdorven onderlaag van de samenleving. Viridiana is (voor die tijd) gedurfd, choquerend, en op z'n minst opvallend te noemen.

Het choquerende zit toch vooral in de seksueel getinte scenes. Het gedurfde zit 'm in dat iemand anno 1961 onder het regime van Franco, en van diens (wederzijdse) beschermeling en partner-in-crime: de Katholieke Kerk, deze film durft te maken en het daarbij levend uit dit avontuur weet af te brengen, al is Buñuel ten tijde van Franco vooral in Mexico en Frankrijk bezig geweest. In Spanje kon deze film pas in 1977 officieel uitkomen, na de dood van Franco.

Dit verklaart voor mij voor een stuk de hoge waardering, die gedurfde schop onder de kont richting de Spaanse kerk die destijds vrouwengevangenissen runde waar (echtgenotes van) politieke tegenstanders werden opgesloten, veelal wachtende op hun executie, en van die lieve nonnen in ziekenhuizen waar ze de dolblije moeders van pasgeborenen een bevroren babylijkje toonden om haar gezonde pasgeborene aan de politiek gezinde hoogste bieder te verkopen. De walging voor deze en andere kerkelijke praktijken zit diep in Spanje, ook bij Buñuel (en ja, ook bij mij). En nog steeds, anno 2014, is de Spaanse Kerk een middeleeuws instituut die mijlenver van (of beter gezegd, boven) de samenleving staat.

De scene waarin een crucifix een mes blijkt te zijn spreekt boekdelen. 5* voor die scene. Ook de doornkrans en hoe het in het vuur wordt gesmeten maakte indruk, voelde aan als een soort van 'de pot op met het kerkelijk verhaaltje dat het volk moet lijden op aarde in de hoop op een beter leven in de hemel' (terwijl de elite in weelde leeft). De scene met de Laatste Avondmaal vond ik minder geslaagd, meer dan een aanval op die Spaanse kerk lijkt dat een aanval op religie, en meer dan een aanklacht lijkt het te gaan om het puur choqueren op zich, zonder boodschap, danwel met een zeer bedenkelijke boodschap.

Als je de waardering voor het durfelement ter zijde laat blijft er een vrij aparte, soms zieke, film over. Maar ik vond het ook een vrij afstandige film, waarin ik niet echt met de personages mee kan leven. Ik ben benieuwd naar de rest van zijn oeuvre, wat ik tot nu toe gezien heb is wel heel eentonig richting de onderklasse. Aanvankelijk kwam deze film over als een soort spiegel van de (verdorven) maatschappij, maar nu voelt het bij mij meer aan als een soort afkeer van Buñuel richting die onderlaag (?), al moet ik meer van zijn films zien om deze conclusie wel of niet te handhaven, en die staan op de planning voor de komende maanden.

Puur als film ietsjes minder geslaagd dan Los Olvidados (3*), met een andere boodschap, wel zeer apart, meer surrealistisch en behoorlijk politiek getint. Voorlopig 2,5 a 3* voor deze film, te herzien als ik meer van zijn oeuvre heb gezien.

Luis Buñuel heeft mij nog nooit teleurgesteld, maar z'n films weten tot nu toe ook nog niet écht indruk te maken. Vond deze 'Viridiana' goed, vooral naar het einde toe met het laatste avondmaal, waar de zogenaamde gasten even helemaal los gaan. Qua achterliggende gedachte wil ik niet te diep gaan. Buñuel schetst duidelijk een soort van ''aanklacht'' tegen het geloof / het vertrouwen in de mens. Viridiana kan nog zo goed zijn voor de medemens, je krijgt er aan het einde van de rit niks voor terug. Sterker nog, je krijgt alleen maar ellende - zij wordt gewoon (bijna) verkracht door de mensen waar zij zo goed voor wilde zijn. Duidelijke bedoening dus. Best goed, maar ook weer nergens echt imponerend. Makkelijke voldoende.

De test van het geloof deel 2.

Eerder toevallig keek ik vandaag ook Silence, Scorsese's jongste telg. Die toont qua thematiek wel wat gelijkenis met deze film, ook daar geloofsdieners wiens geloof buiten hun beschermde omgeving zwaar op de proef gesteld wordt.

Qua beleving kan ik me redelijk goed bij eRCee aansluiten, ik zat me tijdens de film ook regelmatig af te vragen wat het idee achter het plotverloop was en waar het nu eigenlijk heen ging. Vooral de traagheid van het lopende verhaaltje deed de film weinig goed in dat opzicht.

In de tweede helft wordt het wel wat duidelijker waar Buñuel heenwil, al heb ik dan nog steeds sterk m'n twijfels of deze vorm daar de meest geschikte voor was. Door het topic lezende zie ik nog een hoop interpretaties die er best bij zouden kunnen aansluiten, problematisch is alleen dat alle symboliek vooral lijkt te leiden tot boodschappen die ik ofwel als onzin moet wegzetten, ofwel te banaal vind om serieus te nemen.

Dat de strikte regels van religie weinig realistisch zijn in een maatschappij (niet eens de moderne) is een voorbeeld van banaliteit, de eeuwige kritiek op verloederende maatschappijen een duidelijk voorbeeld van onzin (en gemakszucht). Tot enige nuance lijkt Buñuel verder niet in staat en als film zelf is het ook eerder doorsnee. En als je als regisseur een kaartspel moet aanwenden als symbool voor sex, dan betwijfel ik of beeldspraak als "olifant in een porseleinwinkel" op z'n plaats is.

Visueel is het saai en onopvallend, de muziek bestaat vooral uit slechte opnames van bekende klassieke nummers. De scene met "het laatste avondmaal" had leuk(er) kunnen zijn als Greenaway later geen film had gebouwd met eenzelfde opzet die ontiegelijk veel beter is en als het acteerwerk dan ook nog amateuristisch aanvoelt, dan schiet er maar beter weinig over. Behalve een speelduur die braafjes binnen de 90 minuten blijft.

1.0*

Zoals Nietzsche volgens mij eens zei: een boek is zo goed als zijn lezer. Het zou inderdaad wat banaal zijn als Bunuel slechts wou zeggen dat religie te strikte regels heeft. Gelukkig maar dat de film hier niet over gaat.

Daarentegen is het onderwerp van de film veeleer idealisme. Hoe kan je Christus volgen en de medemens zonder rem liefhebben, als anderen er slechts gebruik van maken?

Ik moest bv. denken aan de tijd dat ik de pabo deed. Ik kwam daar met het voornemen de kinderen te transformeren: om ze interesse te geven in de grote vragen van get leven, zoals evolutie, God, het goede, egoïsme, vrijheid etc. Maar al gauw bleek dat ik een utopie in mijn hoofd had dat helemaal niet strookte met de wereld. De kinderen hadden meer interesse in voetbal en Famke Louise. En wie was ik om daaraan te torren?

Jezus volgen betekent twee dingen: God en je naaste zonder rem liefhebben. Maar Jezus waarschuwde al: wie mij volgt moet het kruis dragen. Deze film is daarvan een illustratie. Idealisme is mooi, maar komt niet zonder kleerscheuren. Je moet offers maken. Sterker nog, idealisme staat vaak een goede uitkomst in de weg!

En is het dan nog waard om te geloven? Moeten we tegen beter weten in geloven dat een ander leven, een nieuwe wereld mogelijk is? Ik denk dat dit de vragen zijn die Brunuel ons stelt, en deze vragen zijn naar mijn mening alles behalve banaal.

De film verbluft van begin tot einde, heeft drama en spanning in een heerlijke duistere wat gotische sfeer en zit tjokvol symboliek dus inhoud die ver voorbij het visuele gaat: dit is filmkunst op z’n best!

Alles in de film lijkt betekenis te hebben, maar ik denk dat de belangrijkste is dat de personages voor een stand of klasse staan: de oom voor de aristocratie (die geïsoleerd van de samenleving leeft, in verval en stervende is – hij zet graag Mozarts Requiem op – en wanhopig probeert de kerk aan z’n kant te krijgen ter vitalisering), diens zoon voor de bourgeoisie (die levenskrachtig en materialistisch is en alles in bezit neemt), de bediende voor de arbeider die zich heeft ontwikkeld en Viridiana voor de geestelijkheid (die het wereldse verzaakt – de naam Virdiana staat voor zuiverheid – en naar Gods gebod van naastenliefde wil leven). Het wat vreemde einde verwijst niet alleen naar een seksuele menage-a-trois maar ook naar een ideale en/of moderne maatschappij waarin burgerij, geestelijkheid en arbeiders op gelijke voet samenleven en de macht delen. Daarbij is Virdiana, dus de geestelijkheid, ook naïef in z’n liefdadigheid (waarbij Viridiana zich herkent in de dochter die slechts wil spelen en op de grens van seksuele ontdekking balanceert): net als de zoon die de hond bevrijdt bevrijdt zij landlopers en ander schuim der aarde maar die blijven asociaal zodat die alleen maar vervallen in orgie en misdaad als zij niet langer worden onderdrukt. Hierin zit een politieke boodschap: bevrijding van het proletariaat is niet genoeg: men moet zich ook kunnen ontwikkelen waartoe discipline nodig is.

Bunuel laat het in zijn films niet na om tegen de schenen te schoppen en zelfs te provoceren. Ik vond het een vrij eigenaardige film die in twee grote delen op te vatten is. Je hebt het gedeelte met de aristocratische heer Jaime die met zijn nicht wil trouwen en er alles wil aan doen om haar bij hem te houden. Geen idee wat ik moet denken van die man. Hij klonk me vooral erg verbitterd, wanhopig en eenzaam.

Viridiana is voornamelijk erg naïef en goedgelovig. Barmhartig in hart en ziel en dat leidt niet noodzakelijk tot dankbaarheid. Niet van het personeel of de zoon die de armen en bedelaars liever kwijt dan rijk zijn. Maar ook niet van de armen zelf. Ook daar is er sprake van sociale klasse wanneer de vermeende leprapatiënt wordt buitengezet en zelfs wordt gepest. Enig fatsoen of respect hebben ze evenmin, de tong op het hart is snedig en brutaal. En wanneer de kat van huis is, dansen de muizen.

Provocerend ook wel met dat tableau van het Laatste Avondmaal. Typisch Bunuel dus. Wel van genoten, maar niet perse geweldig. Goed om gezien te hebben.