Die Teufelskirche (1919)

Hans Mierendorff is bekender vanwege zijn acteerwerk dan zijn regie. Hij werd vaak getypecast als elegante, verfijnde gentleman. Hij begon zijn carriere als tegenspeler van filmdiva's Henny Porten en Asta Nielsen in de vroege jaren 10. Later speelde hij in verschillende films van Joe May een rol, waaronder 'Hilde Warren und der Tod' en de beroemde serial 'Herrin der Welt'. Maar zijn grootste succes waren de door Rudolf Meinert (bekend van 'Het meisje met den blauwen hoed') geregisseerde en door E.A. Dupont (bekend van 'Variéte') geschreven detectivefilms uit 1916-1918, waarin hij de detective Harry Highs speelde. Het geld dat Mierendorff verdiende aan deze populaire detectivefilms gebruikte hij om een productiebedrijf op te richten in 1919: Lucifer films GmbH.

Mierendorff werd directeur van Lucifer-films, maar regisseerde en acteerde ook in enkele van de films. De meeste films werden echter geregisseerd door James Bauer. Bij Lucifer-Film verschenen o.a de tweedelige film 'Die Maske des Totes', waarin de meestercrimineel Baron von Artrois (van het type Mabuse) het Parijs van de achttiende eeuw onveilig maakt. Ook verscheen bij Lucifer-Film de tweede verfilming van de Nederlandse klassieker 'Op hoop van Zegen' (1924), een Duits-Nederlandse co-productie geregisseerd door James Bauer en Henk Kleinmann en gefilmd in ijmuiden, Katwijk en Scheveningen. Deze film was voornamelijk gericht op de Duitse filmmarkt en er speelde (buiten de hoofdrol van de Rotterdamse Adele Sandrock) vooral Duitse acteurs in mee. Lucifer film heeft niet lang bestaan. Het bedrijf ging in 1923 falliet.

De Teufelskirche is de eerste film die Mierendorff maakte voor Lucifer-Film in 1919. Qua verhaal doet het een beetje denken aan andere variaties op de Faust mythe zoals Yakov Protazanov's 'Satana Likuyushchiy' (Rusland, 1917) of Nino Oxilia's 'Rapsodia Satanica' (Italië, 1920). Net als Paul Wegener's 'Der Student Von Prag' (1913) en Max Mack's 'Der Andere' (1915) loopt deze film qua thematiek vooruit op het Duitse Expressionisme, maar toch kan je hier naar mijn mening toch nog niet echt duidelijk spreken van expressionisme omdat de contrastrijke belichting, groteske decors, het schaduwgebruik en de expressionistische manier van acteren die bijvoorbeeld wel aanwezig zijn in Robert Wiene's 'Das Kabinet Des Dr. Caligari' (1919) hier grotendeels ontbreken. Toch zijn er wel al wat van deze elementen aanwezig.

Zoals gebruikelijk in de Duitse film uit deze periode is de camerabeweging minimaal en heeft de film een, vergeleken met de Amerikaanse film van die tijd, relatief trage shotafwisseling. Wat mij vooral beviel was de sfeervolle manier waarop de natuur in beeld is gebracht, die doet denken aan de natuurbeelden uit de Scandinavische films van Sjöstrom en Stiller. Dit zal vast geen toeval zijn aangezien algemeen bekend is dat deze Zweedse regisseurs een grote invloed gehad hebben op de Duitse cinema. Door het gebruik van natuurlijk licht krijgt de film een droomachtige uitstraling (de ondertitel van de film is niet voor niets 'ein gewittertraum'), en deze nachtmerrie-achtige sfeer is naar mijn mening het sterkse punt van de film. Qua acteerwerk valt vooral de overtuigende rol van Paul Rehkopf als duivel op. (Rehkopf zal later ook de hoofdrol spelen in de communistische depressiefilm Jenseits der Straße uit 1929).

Het scenario van de film werd geschreven door de Zweedse schrijver Adolf Paul. Paul was bevriend met Edward Munch en veel van zijn boeken werden beïnvloed door diens schilderijen. Zijn roman's werden door het publiek als obsceen en seksueel pervers gezien. Incest en moord waren thema's die veelvuldig in zijn werk voorkwamen. In de Teufelskirche is dit wel enigzins terug te zien, oa in het feit dat de vrouw zich laat verleiden door de duivel, en de kerk in het dorp wordt overgenomen door de duivel, die de hele gemeenschap voor zich weet te winnen en God buitensluit. Zelfs de pastoor lijkt zich te bekeren tot het satanisme. Ik kan me zo voorstellen dat dit niet allemaal met veel enthousiasme werd ontvangen door de Christelijke authoriteiten.

De film wordt gedurende haar speelduur steeds onheilspellender en vooral het laatste gedeelte in de kerk is mooi gedaan. Ik was dan ook zeer benieuwd hoe de film zou eindigen en ik bleef daarom een beetje onbevredigd achter na het einde dat toch wel een anti-climax is te noemen. Maar toch beoordeel ik de film met een 3 omdat de onheilspellende sfeer er goed in zat, de beelden droomachtig mooi waren en ik me geen seconde heb verveeld.

De print die ik zag was van slechte kwaliteit. Het goede nieuws is dat men bezig is met restauratie van de film. Ik heb hier voor de rest weinig informatie over kunnen vinden, maar op de site van Radio 4 las ik dat componist Theo Verbey momenteel bezig is met het schrijven van een nieuwe compositie voor de gerestaureerde versie van de film. De restauratie zal echter vanwege technische redenen meer tijd kosten dan verwacht staat vermeld op de website van Radio 4 (31 maart 2012).

3 Sterren

Die Teufelskirche | EYE - eyefilm.nl

In het begin is het eventjes doorbijten omdat de proloog en eerste akte verloren gingen waardoor dit moest worden opgevangen door een lange inleidende tekst. Dit was uiteindelijk wel van belang om de rest van het verhaal te begrijpen. Aan de andere kant is het ook vooral veel symboliek. De mensen die twijfelen aan God, de pastoor die toch moeite heeft met het celibataire bestaan (hij is uiteindelijk ook maar een mens van vlees en bloed dat wel eens zwak is) en de koppige boer wiens land zijn hoogste goed en enkel maar aan werken denkt en geld verdienen waardoor hij vrouwlief net iets teveel negeert waardoor deze elders mannelijke aandacht gaat zoeken. De duivel meesterlijk gespeeld door Paul Rehkopf maakt handig gebruik van de zwakheden der mens. Hij deed me een beetje denken aan de duivel uit Faust van Murnau, ook zo een gluiperig mannetje. Verder nog een sterke rol van Agnes Raub als Ane de vrouw van de koppige boer. Misschien niet de mooiste vrouw maar de manier waarop zij trots accentueert wat de here haar heeft gegeven, is het te begrijpen dat ze de mannen soms letterlijk van haar moest af slaan. God de vader is trouwens ook even te zien, maar komt van een kale kermis thuis.